Honderden dolfijnen gedood door recordhitte van 41 graden in Amazonewater: "Het was zo heet dat ze geen beschutting hadden"
Aquatische ecosystemen over de hele wereld warmen op, en de Amazone is daar niet immuun voor . De afgelopen jaren hebben de rivieren en meren van 's werelds grootste regenwoud ongekende hitteniveaus geregistreerd, een symptoom van de opwarming van de aarde die de tropen aan het veranderen is. In 2023 zorgden een droogte en een extreme hittegolf ervoor dat de watertemperatuur steeg tot nooit eerder gemeten waarden: tot wel 41 graden Celsius, volgens een studie die donderdag in het tijdschrift Science werd gepubliceerd . Deze opwarming heeft met name gevolgen gehad voor zeedieren en het voortbestaan van gemeenschappen langs de rivier die voor hun levensonderhoud afhankelijk zijn van water.
De studie, geleid door de Braziliaanse onderzoeker Ayan Fleischmann van het Mamirauá Instituut voor Duurzame Ontwikkeling , analyseerde tien meren in het centrale Amazonegebied. In vijf ervan overschreed de watertemperatuur de 37 graden Celsius. In het Tefé-meer bereikten de metingen temperaturen van 41 graden Celsius in de gehele waterkolom, die slechts twee meter diep was. De wetenschapper beschreef de gebeurtenis als "een perfecte storm": extreme zonnestraling, geringe diepte, zwakke wind en troebel water, die allemaal verhinderden dat zonlicht zich verspreidde.
Een ecologische en humanitaire crisisDe droogte verlaagde niet alleen het waterpeil in de rivier, maar verhitte het ook tot extreme temperaturen. "Je kon geen vinger in het water steken. Het was zo heet dat de dieren geen beschutting hadden. De vissen en dolfijnen stierven omdat er geen koel water op de bodem van het meer was", klaagt hij. "Het is een ecologische en humanitaire crisis tegelijk."
Alle componenten van het ecosysteem – vissen, dolfijnen, fytoplankton – werden getroffen. Het team documenteerde meer dan 200 dode dolfijnen in het Tefémeer. "Deze temperaturen overschrijden de thermische tolerantie van de meeste soorten in het Amazonegebied. Maar om de een of andere reden vluchtten de dolfijnen niet; ze bleven in dit meer tot ze stierven." De opwarming verstoorde ook de voedselketen. "Het meer kleurde rood door algen die hun pigmentatie veranderden", merkt Fleischmann op.
De tocht door het door droogte geteisterde gebied bleek volgens Fleischmann een uitdaging, niet alleen vanwege de mobiliteitsproblemen, maar ook vanwege de emotionele tol die het van het team eiste. "Wat normaal gesproken drie uur varen duurde, werd er acht of tien. En naast de hitte waren veel collega's diep geraakt door wat ze zagen: honderden dode dolfijnen, hele geïsoleerde gemeenschappen, mensen zonder water of voedsel."
De impact, legt Pepe Álvarez, een Spaanse bioloog die in Peru woont, uit, was verwoestend voor het waterleven. Niet alleen vanwege de sterfgevallen, maar ook vanwege de verstoring van hun voortplantingscyclus. Vissen die normaal gesproken in grote scholen eieren leggen (zoals carachama's en boquichicos) zijn afhankelijk van jaarlijkse overstromingen om zich voort te planten. Tijdens de droogtes van die jaren daalden de rivierwaterstanden echter zo laag dat duizenden vissen vast kwamen te zitten in afgelegen meren. "In Peru was er minder zichtbare sterfte dan in Brazilië, maar er was wel een schrijnend tekort aan vis."
Droogte legde het dagelijks leven in de Amazone lam. Duizenden gezinnen langs de rivier zaten zonder vervoer, water en vis, hun belangrijkste voedselbron. Een rapport van UNICEF uit november 2024 schatte dat meer dan 420.000 kinderen werden getroffen door het gebrek aan water en de onmogelijkheid om naar school te gaan. In Brazilië raakten meer dan 1.700 scholen en 760 gezondheidscentra onbereikbaar door de lage waterstanden in de rivier.
"Als de vissen sterven, komt de voedselzekerheid in gevaar", vat Fleischmann samen. Transport, onderwijs en handel zijn afhankelijk van water in gemeenschappen langs de rivier. "Als navigatie onmogelijk is, raakt de hele sociale economie van de regio ontwricht."
Het artikel van Fleischmann en zijn team richt zich op 2023, het jaar waarin ze het fenomeen begonnen te bestuderen. Het duurde echter voort tot 2024. "We kunnen zeggen dat het de ergste droogte ooit was", aldus de hydroloog. "We weten niet wat er in voorgaande eeuwen is gebeurd, maar we kunnen met zekerheid zeggen dat het, op basis van de gegevens die we hebben, de ergste droogte in minstens 120 jaar was."
Volgens onderzoekers ondergaat de regio een aanhoudende opwarming – 0,6 °C per decennium sinds 1990 – als gevolg van ontbossing, extreme droogtes en wereldwijde klimaatverandering . "De meren zijn de afgelopen decennia continu opgewarmd, en wanneer die trend wordt gecombineerd met extreme droogte, creëert dit ideale omstandigheden voor het water om nog verder op te warmen en wat we een late hittegolf noemen te veroorzaken", legt Fleischmann uit.
Voor Dr. Adalberto Val, die al meer dan veertig jaar de fysiologie van vissen in het Amazonegebied bestudeert vanuit zijn laboratorium in Manaus (Brazilië), fungeert klimaatverandering hier als een multidimensionale aanjager: “Het beïnvloedt het bos, de lucht, de rivieren, de meren en alles wat daarin leeft.”
Volgens een onderzoeker van het Braziliaanse Instituut voor Amazoneonderzoek (INPA) zijn de meeste waterorganismen in het Amazonegebied extreem gevoelig voor warmte. "Wanneer de temperatuur stijgt, worden de zuurstofarme wateren nog hypoxischer. In gebieden zoals het Rio Negro-bekken, waar het water al van nature zuur is, wordt het nog zuurder. Het is een dodelijke combinatie." Het resultaat, zegt hij, was duidelijk zichtbaar tijdens de droogtes van 2023 en 2024: een massale sterfte onder dieren. "Vissen kunnen hun lichaamstemperatuur niet meer reguleren. Wanneer het water 41 graden Celsius bereikt, stoppen ze simpelweg met functioneren: hun enzymen vallen uit, hun metabolisme stort in en ze sterven."
De wetenschapper beschrijft een scenario van ecologische onbalans. "Het Tefémeer verloor 75% van zijn oppervlakte. Het ging van 400 naar 100 vierkante kilometer. Van dertien meter diepte kromp het tot een halve meter." En de dolfijnen, die hun lichaamstemperatuur konden reguleren, konden niet overleven . "Ze moeten enorm veel energie verbruiken om in leven te blijven, en in een uitgeputte omgeving, zonder voedsel of beschutting, kunnen ze die inspanning niet volhouden."
Een patroon dat zich herhaaltDe droogtes van 2023 en 2024 waren geen op zichzelf staande incidenten. Twee jaar eerder had Brazilië te kampen met de ergste droogte in bijna een eeuw, met recordlage regenval en ernstige gevolgen voor de landbouw en energie.
In 2023 daalde het waterpeil in de rivieren met wel 20 centimeter per dag. Maar 2024 markeerde een opmerkelijke verbetering: de ontbossing in het Amazonegebied daalde tot 5.796 km² , 11% minder dan het jaar ervoor, het beste cijfer in meer dan tien jaar. De regering van Luiz Inácio Lula da Silva, met minister Marina Silva aan het hoofd van de milieusector, verscherpte de handhaving, heractiveerde het Amazonefonds en coördineerde 19 ministeries in een kruistocht om houtkap tegen te gaan. Deze inspanning valt samen met de klimaattop (COP30) , die van 10 tot en met 21 november van dit jaar plaatsvindt in Belém, in het hart van de Amazone.
Volgens Núria Bonada, hoogleraar ecologie aan de Universiteit van Barcelona, verandert klimaatverandering de hydrologische patronen van de planeet ingrijpend. "Ongeveer 60% van het wereldwijde rivierennetwerk kampt jaarlijks met droogtes, en alles wijst erop dat deze vaker en langer zullen aanhouden", waarschuwt ze. In deze context ontwikkelt het Amazonegebied – dat onderbewaakt is en een hoge biodiversiteit kent – zich tot een van de meest kwetsbare systemen.
Toch verzet Ayan Fleischmann zich tegen fatalisme: "Tweehonderd dolfijnen stierven in Lake Tefé, maar er zijn duizenden meren waar dit niet is gebeurd. Er is nog tijd om te veranderen en te voorkomen dat dit opnieuw gebeurt."
EL PAÍS
